Το Αβδού, εκτός των άλλων του χαρακτηριστικών γνωρισμάτων, της οικοδομικής τοποθέτησής του στο κέντρο περίπου της όμορφης, καταπράσινης και εύφορης μεγάλης κοιλάδας της Λαγκάδας, έχει να επιδείξει τα αξιόλογα πολιτιστικά μνημεία του και μάλιστα τις πρωτοχριστιανικές, τις βυζαντινές και τις μεταβυζαντινές εκκλησίες του με τις πλούσιες τοιχογραφημένες αγιογραφίες, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και τη με αρμονία χωροταξική τοποθέτηση τους στο φυσικό περιβάλλον.
Οι ναοί αυτοί αποτελούν ανεκτίμητης αξίας μνημεία ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, όχι μόνο για την ευρύτερη περιοχή του χωριού και του Δήμου Χερσονήσου αλλά και για ολόκληρη την Κρήτη. Η ποιότητα και η μοναδικότητά τους, με τους ξεχωριστούς συνδυασμούς χρωμάτων και αποχρώσεων των τοιχογραφιών τους σε συνδυασμό με τις μοναδικές και ξεχωριστές τεχνοτροπίες των βυζαντινών αγιογράφων τους, καθώς και η όλη τους αρχιτεκτονική δομή και χωροθέτηση, υποβάλλουν και συγκινούν κάθε ευαίσθητο επισκέπτη προσκυνητή.
Ειδικότερα η Παναγία η Παντάνασσα, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, εορτάζει 15 Αυγούστου, είναι μία κομψή, καμαροσκεπής εκκλησία, που βρίσκεται βυθισμένη στο πράσινο, στην πλαγιά ενός κατάφυτου λόφου, σε μικρή απόσταση, 300 περίπου μέτρων, βορειοδυτικά του χωριού. Για να φθάσει κανείς εκεί μέσα από τα γραφικά σοκάκια του χωριού, περνάει δίπλα από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, με δρομάκι που διασχίζει το καταπράσινο ποτάμι του Αηγιωργιώτη και ακολουθώντας το κατάφυτο, από πλατάνια κ.ά. δέντρα, ρυάκι της Λούτρας φθάνει, μετά από ελικοειδή και σύντομη ατραπό, στην, περιστοιχισμένη από πελώρια κυπαρίσσια, εκκλησία της Παντάνασσας. Αποζημιώνεται τελικά ο επισκέπτης, που ανεβαίνει πολύ λίγο, για να φθάσει στον ιερό αυτό τόπο, από την πανοραμική εικόνα που αντικρύζει, τα πυκνά φυτεμένα κυπαρίσσια με τον παχύ τους αέρα και το πραγματικό στολίδι, κομψό βασιλικού ρυθμού εκκλησάκι της Παντάνασσας.
Έτσι προχωρώντας στον, επίπεδα διαμορφωμένο αυτό από αιώνες, ιερό χώρο πέφτει το μάτι σου στα απείρου κάλλους γλυπτά-σκαλιστά από μαύρο μάρμαρο, πρώτα το αγιοθύριδο στην κόγχη του ιερού της εκκλησίας και ύστερα το υπέρθυρο της εισόδου, σπουδαία και τα δύο από καλλιτεχνικής και αγιολογικής άποψης. Το αγιοθύριδο είναι ωραία μονόλιθη θυρίδα με ανάγλυφες παραστάσεις που εικονίζουν στην κορυφή τις προτομές του Χριστού στη μέση, και της Παναγίας και του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή από τις δύο πλευρές, ενώ στο κάτω μέρος της είναι σκαλισμένος ωοειδής θυρεός, που φέρει μέσα του τρισχιδές άνθος, που το πιθανότερο αποτυπώνει το οικόσημο του ευγενή κτήτορα του ναού. Ο Νικόλαος Πλάτων σημειώνει: «…Εν των ωραιοτέρων γλυπτών «αγιοθυρίδων» της Κρήτης είναι του ναού τούτου, μονόλιθον εκ μέλανος μαρμάρου. Φέρει εν μέσω ελισσομένου φυτικού διακόσμου προτομήν Χριστού εν μέσω της Θεοτόκου και του Αγίου Ιωάννου Βαπτιστού (τριμόρφι)…».
Ο Γεώργιος Γρ. Σταματάκης σε σύντομο άρθρο του «Αγιοθύριδο έργο τέχνης…», στο περιοδικό «Κρητικό Πανόραμα » αναφέρει σχετικά με το αγιοθύριδο της Παντάνασσας του Αβδού, «… είναι λαξευμένο με μεγάλη επιμέλεια από πραγματικό καλλιτέχνη ασυνήθιστο για τα κρητικά δεδομένα, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά την τέχνη του σκαρπέλου. Με τρόπο μικρογραφικό απέδωσε σχήματα και μορφές από τη φύση και τη φαντασία του, όπως οι δύο λεοντοκεφαλές, που παραπέμπουν στα γοτθικά θηρία των καθεδρικών ναών της Δύσης. Από το στόμα των θηρίων ξεκινούν κληματίδες που περιβάλλουν το άνοιγμα και καταλήγουν σε κωνική μετώπη πλούσια διακοσμημένη με τις σπανιότατες για την Ανατολή ανάγλυφες μορφές της «Δεήσεως». Στην κορυφή του αγιοθύριδου υπάρχει ένα μισάνοιχτο, σχεδόν ολόγλυφο, άνθος...». Συμπερασματικά ο Σταματάκης καταλήγει: «Το μικρό αυτό έργο τέχνης με όλες τις καλλιτεχνικές και λοιπές προεκτάσεις του είναι χωρίς αμφιβολία- και σε μεγάλη απόσταση από το επόμενο- το ωραιότερο αγιοθύριδο της Κρήτης».
Το υπέρθυρο πάνω από τη μοναδική νότια είσοδο του ναού είναι εντυπωσιακό γλυπτό, παρόμοιου ρυθμού και τεχνοτροπίας καθώς και υλικών με το αγιοθύριδο, στεφανώνοντας, ως αψίδα, το πέρασμα κάθε επισκέπτη προσκυνητή στο εσωτερικό του ιερού αυτού ναού. «…Γλυπτή επίστεψις αναλόγου ρυθμού και άνω της θύρας του νοτίου τοίχου…», γράφει ο Ν. Πλάτων για το υπέρθυρο.
Η μαρμάρινη ιστορημένη επιγραφή της, με ανάγλυφο περιθώριο, που βρίσκεται εντοιχισμένη ψηλά, στο μέσο του βορεινού εσωτερικού της τοίχου, φέρει χαραγμένη με ωραίους κανονικούς χαρακτήρες την ανέγερση του ναού, που έγινε πιθανότατα στα τέλη του 16ου αιώνα, δηλαδή λίγο πριν το 1600, με δαπάνες του ευγενή Νικολάου Λιγίζου. Η πλάκα αυτή είναι ύψους 0,40, πλάτους 0,56 εκ. και γράφει:
«Νηόν ον εισοράας Θεομήτορος ωκοδόμησεν εύγε Λιγίζος έχων τούνομα Νικόλεως, ΑΧ΄»(=1600).
Δηλαδή: «Τον ναόν που βλέπεις της Θεομήτορος έκτισε καλά ο Λιγίζος1 που τ' όνομά του είναι Νικόλαος 1600».
«¶ξιον παρατηρήσεως», κατά το Στέφανο Ξανθουδίδη2 , «είναι εν τη επιγραφή ταύτη το αρχαΐζον ύφος, ο επετήδευσεν ο γράψας ήτοι ο διαλεκτικός τύπος νηός αντί ναός, ο διαλελυμένος τύπος εισοράας και ο Αττικός Νικόλεως. Ο αρχαιοπρεπής ζήλος εξηγείται εκ της εποχής της οικοδομής του ναού (1600), ότε η αρχαιομάθεια από πολλού είχεν επεκταθή και εν Κρήτη. Το οικογενειακόν όνομα Λιγίζος είναι και εκ των σήμερον διατηρουμένων, είναι δε γνωστός και άλλοθεν ο Μιχαήλ Λιγίζος γράψας εξήγησιν εις τον Θουκιδίδην…». Έτσι το πιθανότερο είναι η επιγραφή αυτή να γράφθηκε από τον ίδιο τον κτήτορα Νικόλαο, ως καταγόμενος από οικογένεια ευγενών λογίων της εποχής και έχων την απαιτούμενη παιδεία.
Το γραφικό αυτό εκκλησάκι γιορτάζεται ευλαβικά κάθε χρόνο στο Αβδού στις 15 Αυγούστου, όλες όμως τις μέρες του Δεκαπενταύγουστου γίνεται εσπερινός τα απογεύματα, ενώ τις πρώτες πρωϊνές ώρες τελείται Θεία Λειτουργία από τις 3 έως τις 7πμ καθημερινά. Είναι το πανηγύρι της συνάντησης των απανταχού Αβγιωτών, που μέσα στο καλοκαίρι της ξεγνοιασιάς και της χαλάρωσης δεν ξεχνούν μέχρι σήμερα το πατροπαράδοτο αυτό χριστιανικό έθιμο προσκυνήματος. Ένας από τους καλούς Αβγιώτες λογίους της διασποράς, αξιωματικός πολεμιστής του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υιός του αγιογράφου Εμμανουήλ Κρανιωτάκη και εγγονός του Αντωνίου Ζωγράφου-Ξανθουδίδη, ο αείμνηστος Καλλικρατίδας3 γράφει νοσταλγικά σχετικά με την Παντάνασσα στην εφ. του Ηρακλείου «Μεσόγειος» την 6-12-1956:
«Και γυρίζει η ταινία της ζωής, ζωής που πέρασε και πάει και δεν θα ξανάρθη ποτέ, ποτέ πια. Μού 'γραφε ο γυιος από το Ρέθεμνο, «Φαντάζομαι πατέρα τις συγκινήσεις και αναμνήσεις από το χωριό, και προ παντός από την Παναγία». Θέλει να πει αυτές που δοκίμασα όταν πήγα στην εορτή της 15 Αυγούστου στην εξοχική εκκλησούλα της Παντανάσσης. Την ίδια ώρα οι ίδιες καμπάνες, το ίδιο δρομολόγιο γίνεται σαν και τότε προ 50 χρόνων. Δίπλα από την Αγία Παρασκευή και περνάς τον κατά πράσινο ποταμό, τον Αϊγεργιώτη και λασπώνεσαι λίγο στα νερά του ρυακιού της Λούτρας, και βγαίνεις ανάμεσα στα περιβόλια των Πασχάληδων. Ο Επιτάφιος στολισμένος, προσκυνάς, με τη βαθύτερη ευλάβεια, το ¶γιο εικόνισμα της κοιμήσεως και ακουμπάς σε ένα από τα πάμπολλα κυπαρίσσια, που τριγυρίζουν το εκκλησάκι σαν ακοίμητη από πελώρια παλικάρια φρουρά. Το ίδιο σαν και τότε αργοψέλνει ο παπά Νικόλαος και σταυροκοπάται το εκκλησίασμα σαν ψέλνεται … «εν τη Κοιμήσει τον κόσμον ου κατέλειπας Θεοτόκε…». Τα ίδια γράμματα, το ίδιο περιβάλλον, εφτάϊδια ακολουθία, ως και ο ίδιος τρόπος μοιρασιάς των μεγάλων φετών των άρτων εις όλους. Μόνο που λείπουν τα αγαπημένα μας σεβαστά πρόσωπα, γονέων, αδελφών, ιερέων, γερόντων φίλων αδελφικών, και τη θέση τους καταλαμβάνουν άλλοι με άλλες φορεσιές, με άλλα έθιμα, με άλλους τρόπους ζωής, και που και αυτοί σκέφτομαι, ως ακουμπώ σε ένα κυπαρίσσι και περιδιαβάζω όλη αυτή τη μυρμηγκιά του κόσμου να 'ρχεται ευλαβικά με τα γιορτινά του, και τους βασιλικούς μάτσα στα χέρια, θα κάμουν τον καιρό τους καθένας με το γραφτό του και άλλοι και άλλοι. Το ίδιο σαν και τότε, μόνο που προσωπικά εγώ δεν αντέχω αφήνω το κυπαρίσσι μου και τα μυρμηγκάκια που ανεβοκατεβαίνουν στον κορμό του και πηγαίνω δίπλα εκεί, κάτω από μια μεγάλη ελιά, δήθεν για να καθίσω να ξεκουραστώ, στην αληθινότητα όμως, να σκουπίσω τα μάτια μου που πλημμύρισαν. Πώς να βαστήξουν ακόμη; Καλή αντάμωση αγαπημένοι φίλοι, συγγενείς, χωριανοί μου. Θα τα ξαναπούμε καλύτερα.»
Το αξιέπαινο Δ.Σ. του Πολιτιστικού Συλλόγου Αβδού θεώρησε χρέος του να τιμήσει το έτος 2004 την ιστορική βυζαντινή κληρονομιά προβάλλοντάς την μέσα από το καθιερωμένο πια ημερολόγιό του αλλά και αφιερώνοντάς της τις πλούσιες εκδηλώσεις του Καλοκαιριού 2004. Με τον τρόπο αυτό θέλει να ευαισθητοποιήσει όχι μόνο τους συγχωριανούς και συνδημότες του αλλά και τους φορείς της Πολιτείας για προστασία των πολιτιστικών μας αυτών μνημείων.
Η συντήρηση και διαφύλαξη όλων αυτών των σεπτών μνημείων που έγινε μέχρι σήμερα κάτω από δύσκολους και χαλεπούς καιρούς είναι μια μεγάλη κληρονομιά που πρέπει να σεβαστεί και να κρατηθεί ως ιστορικό κειμήλιο για τις ερχόμενες γενιές. Η εκκλησία αυτή κινδυνεύει εδώ και 10 χρόνια, αφού ο ν. τοίχος κλίνει επικίνδυνα.Ο Νομάρχης Ηρακλείου κ. Δημήτρης Σαρρής επισκέφθηκε το ναό, το έτος 2003 και υποσχέθηκε την υποστήριξη και αναστήλωσή του, μετά από μελέτη όμως που θα έχει την έγκριση της Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ηρακλείου. Ο συγχωριανός πολιτικός μηχανικός και δημοτικός σύμβουλος Χερσονήσου κ. Ζαχαρίας Βουράκης μετά από επαφές και συνεργασίες με τους ιθύνοντες κατέγραψε και υπέβαλε μελέτη, η οποία τελικά υπογράφηκε το περασμένο Πάσχα, σχεδόν στο σύνολό της, με ελάχιστες τροποποιήσεις και σήμερα το μόνο που μένει είναι η εξεύρεση των πόρων για την έναρξη των εργασιών αναστήλωσης και εφαρμογής της μελέτης. Ας ελπίσουμε σύντομα ότι με τη βοήθεια όλων μας, των τοπικών και πολιτειακών αρχών θα προχωρήσει έγκαιρα η αποκατάσταση του σεπτού αυτού μνημείου.
Κώστας Γ. Φυσαράκης, στατιστικολόγος ΠΑΓΝΗ και ιστορικός ερευνητής.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Το επώνυμο Λιγίζος ανήκε προφανώς σε οικογένεια ευπόρων και ευλαβών χριστιανών της εποχής, που συναντάται όμως μέχρι και σήμερα παραλλαγμένο ή αυτούσιο στην Κρήτη και την υπόλοιπη Ελλάδα, ως Αληγίζος, Αλιγιζάκης, Αλυγιζάκης, Αληγιζάκης κλπ.
2. Βλ. Στέφανου Ξανθουδίδη: «Χριστιανικαί Επιγραφαί εκ Κρήτης», περ. «Αθηνά», 1903, τ. 15, σ. 59.
3. Ο Καλλικρατίδας Εμμ. Κρανιωτάκης ήταν γιος του Εμμανουήλ και της Μαριγώς, μοναδικής κόρης του Αντωνίου Ζωγράφου Ξανθουδίδη, που έζησε και υπηρέτησε στη Σητεία, ως εφοριακός. Ήταν λάτρης του Αβδού και ανταποκριτής δημοσιογράφος της εφημερίδας «Μεσόγειος» του Ηρακλείου. Η ευγενής κόρη του Βίκυ σ. Νικολάου Ζωγραφάκη, κάτοικος Αθηνών, π. τραπεζικός υπάλληλος και ποιήτρια, είχε την καλοσύνη να μου παραχωρήσει πλούσιο αρχειακό υλικό του επιφανούς πατέρα της και να χορηγήσει επανειλημμένα χρηματική και υλική βοήθεια για την υποστήριξη του Μουσείου και Αρχείου Ξανθουδίδη, προκειμένου να καταστεί λειτουργικό και επισκέψιμο. Την ευχαριστώ από καρδιάς και για την φιλοφρονητική και με λεπτά νοσταλγικά αισθήματα βιβλιοκριτική επιστολή της για την μελέτη της Αυτοβιογραφίας του προπάππου της Αντωνίου Ζωγράφου-Ξανθουδίδη.