ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΝΑΟΙ ΤΟΥ ΑΒΔΟΥ.

Ένα από τα χωριά της Κρήτης που έχει την τύχη να κοσμείται από αξιόλογα ιστορικά μνημεία βυζαντινής τέχνης είναι και το Αβδού. Ιστορικό χωριό με πανάρχαιες ρίζες πολιτισμού ανά τους αιώνες, με αρχαιολογικά ευρήματα, δείγματα του πρώτου Πολιτισμού της Ευρώπης του Μινωϊκού. Δεν είναι τυχαίος ο ισχυρισμός του Γάλλου καθηγητή και μεγάλου κρητολόγου Paul Faure [1], ότι μία από τις εκατό μεγάλες πόλεις της Κρήτης (εκατόπολη κατά τον Όμηρο), η αρχαία Δωτία, τοποθετείται στην ευρύτερη περιοχή του Αβδού.

Ο υπομινωϊκός οικισμός Σπηλιαρίδια, τα δύο ιερά σπήλαια Αγίας Φωτεινής και Φανερωμένης καθώς και θεμέλια πρωτοχριστιανικών ναών και κτισμάτων σε διάφορα μέρη, μας οδηγούν στο συμπέρασμα της από αρχαιοτάτων χρόνων συνεχούς οικονομικής και πολιτιστικής άνθησης της περιοχής.

Τα αγιώνυμα σπήλαια της Αγίας Φωτεινής και της Φανερωμένης υπήρξαν από αρχαιοτάτων χρόνων ιερά καταφύγια, που ακόμη και σήμερα οι κάτοικοι των γύρω περιοχών σπεύδουν να τα επισκεφτούν και να τα θαυμάσουν. Τα σπήλαια υποβάλλουν και εμπνέουν ιερότητα και θρησκευτικότητα. Τα ευρήματα υστερομινωϊκής, δαιδαλικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής που βρέθηκαν στη Φανερωμένη μαρτυρούν την ιερότητα του σπηλαίου αλλά και οι αναφορές του Ησιόδου για τη σπηλιά που γεννήθηκε και λατρεύτηκε ο Δίας, μία και μισή ώρα δρόμου ανατολικά της Λύττου, οδηγούν πιθανότατα το σπήλαιο της Φανερωμένης. Αποδεικνύεται έτσι η συνεχής λατρεία στο σπήλαιο της Φανερωμένης πρώτα του νεαρού μινωϊκού θεού και στη συνέχεια  του νηπίου κρηταγενούς Δία [2].

Παραπλεύρως και δυτικά του ιερού ναού του Αγίου Γεωργίου στο περιβόλι του Ανάμιση βρέθηκε μετά από εκσκαφή το έτος 1956 από το Ζαχαρία Κανάκη δάπεδο με μωσαϊκά ναού παλαιοχριστιανικής εποχής 5ου-6ου αιώνος μ.Χ. Τα θεμέλια ναού της ίδιας ή και παλιότερης ακόμη εποχής στα Κοντάρια των Ληνών, που σύμφωνα με την παράδοση ανήκε στον Προφήτη Αβδιού [3], ανοικοδομήθηκε από διετίας με τη βοήθεια επιτροπής ευσεβών συγχωριανών ο ομώνυμος ναός υπό από την καθοδήγηση της Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Στη θέση του «Αφέντη Χριστού» υπάρχουν τα ερείπια αγιογραφημένων τοίχων του ιερού ναού του Αγίου Λεοντίου, σύμφωνα με την παράδοση, αφού ο οικισμός γύρω από το ναό ονομάζονταν ¶ι-Λέντης. Ο ¶γιος Λελέντης όπως λεγόταν διαφορετικά ήταν μικροοικισμός του Αβδού που καταστράφηκε πιθανότατα στην Επανάσταση του Βασιλογιώργη τον Ιούνιο του 1841.

¶λλες περιοχές, όπου βρέθηκαν κατά καιρούς αρχαία κτίσματα κ.ά. ίχνη πολιτισμού είναι τα «Σπηλιαρίδια», ο «Μαύρος Κόλυμπος», οι «Στόλοι», το «Στροβύλι», η «Γούλα», τα «Μαντηλιανά», το «Μεσοχωριό», οι «Μελανιές», του «Τσαπή το Μετόχι» κ.λ.π. Η σκαπάνη του μέλλοντος θα ανακαλύψει ακόμα πιστεύω ευρήματα υψίστης ιστορικής σημασίας για την περιοχή.

Εκτός των παραπάνω, αξιόλογα πολιτιστικά μνημεία και χαρακτηριστικό γνώρισμα του Αβδού είναι οι βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες του με τις πλούσιες τοιχογραφημένες αγιογραφίες. Αποτελούν ανεκτίμητης αξίας μνημεία πολιτιστικής και καλλιτεχνικής κληρονομιάς όχι μόνο για την ευρύτερη περιοχή του χωριού αλλά και ολόκληρης της Κρήτης. Η ποιότητα και η μοναδικότητά τους, με τους ξεχωριστούς συνδυασμούς χρωμάτων και αποχρώσεων αλλά και οι τεχνοτροπίες των άξιων βυζαντινών αγιογράφων των τοιχογραφιών τους συγκινούν κάθε επισκέπτη προσκυνητή.

ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΑΒΔΟΥ.

Οι παλαιότερες βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες του Αβδού είναι:

1. Παναγία η Ευαγγελίστρια
Ο σταυροειδής με τρούλο κομψός ναός της Παναγίας με την θαυμάσια παλιά τοιχογράφηση, θεωρείται ο αρχαιότερος των ναών του Αβδού και αποτελεί σπουδαίο αρχιτεκτονικό μνημείο βυζαντινού ρυθμού. Τοποθετείται χρονολογικά το 12ο ή 13ο αιώνα.

2. ¶γιος Αντώνιος
Οι τοιχογραφίες του, που ανήκουν στο 13ο ή 14ο  αιώνα, συνταιριάζουν στοιχεία αρχαϊκά με νεοτερικά. Τις παραστάσεις χαρακτnρίζει η έντονη εκφραστικότητα των στάσεων και η μοναδική στnν Κρήτη περίπτωση διxρωμίας σε όλη την τοιχογράφηση.

3. ¶γιος Κωνσταντίνος
Οι τοιχογραφίες του διατηρούνται με ζωντανά χρώματα, χρονολογούνται από το 1445, σύμφωνα με την ιστορικής σημασίας επιγραφή που υπάρχει στο Δ. τοίχο του ναού και είναι έργο των ζωγράφων Μανουήλ και Ιωάννη των Φωκάδων. Επισκευάστηκε και εξωραΐστηκε αρχές της δεκαετίας του 50 από τον εγκατεστημένο στο Κάιρο ευπατρίδη συγχωριανό μας Εμμανουήλ Κ. Γραμματικάκη.

4. ¶γιος Γεώργιος
Οι τοιχογραφίες του, που ανήκουν στον 14ο - 15ο αιώνα, είναι έργο πιθανότατα των ίδιων ζωγράφων του Αγίου Κωνσταντίνου, Μανουήλ και Ιωάννη των Φωκάδων.

5. Παναγία η Παντάνασσα (Κοίμηση της Θεοτόκου)
Κομψή καμαροσκεπαστή εκκλησία της οποίας η ανέγερση έγινε το 1600 με δαπάνες του Νικολάου Λιγίζου, σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη επιγραφή εντός του ναού. Σπουδαία από καλλιτεχνικής απόψεως τα γλυπτά από μαύρο μάρμαρο αγιοθύριδό και υπέρθυρο της.

6. Αγία ¶ννα
Ημισπηλαιώδης ναός σε ειδυλλιακό τοπίο και σε υψόμετρο 700 μ. κοντά στο υπερκείμενο ονομαστό σπήλαιο - της Αγίας Φωτεινής Ν.Α. του Αβδού. Τα δύο ανάγλυφα θυρώματα (πλαίσια πόρτας) με το χαρακτηριστικό σχήμα και τη διακόσμηση ανήκουν στα τελευταία χρόνια της ενετοκρατίας [4].

7. ¶γιος Νικόλαος
Εκκλησία καμαροσκεπαστή, κτισμένη στην περιοχή Μεσοχωριό, επί της κεντρικής οδού Ηρακλείου Λασυθίου, δύο χιλιόμετρα πριν το Αβδού, που χρονολογείται πριν το 1645 (πρώτο έτος απόβασης των Τούρκων στην Κρήτη), σύμφωνα με κώδικα [5] της Ιεράς Μονής Καρδιωτίσης στην Κερά. 

8. ¶γιος Μηνάς
Καμαροσκεπαστή εκκλησία απέναντι από το νέο Διδακτήριο Αβδού, παρόμοια με αυτήν του Αγίου Νικολάου και της ίδιας χρονολογικής περιόδου.

9. Παναγία η Κεραπαναγιά (Ζωοδόχος Πηγή)
Εκκλησία γνωστή από τις μεγάλες Επαναστάσεις κατά τις οποίες συγκεντρώνονταν μυστικά οι οπλαρχηγοί και ορκίζονταν πίστη μπροστά στον ιερό αγώνα. Βρίσκεται στις ρίζες του ιερού, για τους απελευθερωτικούς αγώνες, βουνού της Αγίας Φωτεινής.

10. Αφέντης Χριστός
Ναός που κτίστηκε πιθανόν μετά την καταστροφή του ¶η Λέντη και βεβηλώθηκε όπως και άλλες εκκλησίες από Τούρκους βοσκούς που έβρισκαν καταφύγιο για τα ζώα τους σύμφωνα με έγγραφο διαμαρτυρίας των προεστών του Αβδού το Φεβρουάριο του 1861 [6].

11. ¶γιος Γεώργιος Μελανιών
Εκκλησία στην περιοχή Μελανιές, που καταγράφεται ως οικισμός του Αβδού σε Βενετική απογραφή του 16ου αιώνα. Πιθανόν ο ναός αυτός να προϋπήρχε αλλά επισκευάστηκε ή και ανοικοδομήθηκε εξ ολοκλήρου από τον ένδοξο οπλαρχηγό και πληρεξούσιο των Κρητικών Συνελεύσεων ιερέα Νικόλαο π.Γ. Νταφώτη [7].

12. Αγία Παρασκευή-¶γιος Δημήτριος
Πολιούχος δίκλιτος ναός βασιλικού ρυθμού στην περιοχή του «Κάτω Χωριού», που κατασκευάστηκε πιθανότατα στις αρχές του 19ου αιώνα από τον τεχνίτη και οπλαρχηγό του 1821 Μανούσο Ξενοφ. Ξανθουδάκη, πατέρα του Αντωνίου Ζωγράφου-Ξανθουδίδη. Το 1865, όταν ο Ισμαήλ Πασάς προσπάθησε να μετατρέψει την εκκλησία σε τζαμί με τη δικαιολογία ότι σε παλιά βιβλία αναφέρεται τζαμί, οι κάτοικοι του Αβδού απέτρεψαν το γεγονός αποστέλλοντας επιστολή διαμαρτυρίας στην οποία αποδείκνυαν το αντίθετο.

Η συντήρηση και διαφύλαξη όλων αυτών των σεπτών μνημείων που έγινε μέχρι σήμερα κάτω από δύσκολους και χαλεπούς καιρούς και συνθήκες είναι μια μεγάλη κληρονομιά που πρέπει να σεβαστεί και να κρατηθεί ως κειμήλιο για τις ερχόμενες γενιές.

Το αξιέπαινο Δ.Σ. του Πολιτιστικού Συλλόγου Αβδού θεώρησε χρέος του να τιμήσει φέτος την ιστορική αυτή βυζαντινή κληρονομιά προβάλλοντάς την μέσα από το καθιερωμένο πια ημερολόγιό του αλλά και αφιερώνοντάς της τις πλούσιες εκδηλώσεις του φετινού Καλοκαιριού 2004. Με τον τρόπο αυτό θέλει να ευαισθητοποιήσει όχι μόνο τους συγχωριανούς του αλλά και τους φορείς της Πολιτείας για προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Ηράκλειο 29-7-2004

Κώστας Γ. Φυσαράκης
Στατιστικολόγος ΠΑΓΝΗ

Σημειώσεις:
1. Ο Paul Faure αυτοαποκαλείται στα Ελληνικά και Παύλος Φωράκης.
2. Βλ. Ν. Πλάτωνος, «Χρονικά των απελευθερωτικών αγώνων της Κρήτης, υπό Γεωργίου Κ. Κοκκινάκη» (αδημοσίευτα και ανήκοντα στην εγγονή του Στέλλα Μουζάκη κατ. Αθηνών).
3. Εξ’ ου και το όνομα του χωριού Αβδού.
4. Βλ. Ζ. Σμυρνάκη, Ημερολόγιο Μ.Ε.Σ.Α. 1996.
5. Βλ. Π. Χιδίρογλου, «Συμβολή εις την ιστορίαν της Τουρκοκρατίας εν Κρήτη» Κρητ. Χρονικά, σ. 188.
6. Βλ. Κ.Φυσαράκη, «Αντώνιος Ζωγράφος-Ξανθουδίδης, Αυτοβιογραφία», Αβδού 2002. σ. 145-6.
7. Ήταν πατέρας του μεγάλου ήρωα πολέμαρχου Ιωάννη Νταφώτη.